दिले नादान तुझे हुआ क्या है....
ही ग़ालीबची गज़ल माहीत नसणारा माणूस भारतात मिळणे कठीण. याचा अर्थ खरच समजवून घ्यायचा असेल तर आपल्याला सुफी संप्रदायाबद्दल थोडीशी माहीती करुन घ्यायला लागेल.
आपण ही माहीती या सारख्या गज़लेच्या आणि गालीब सारख्या कवींच्या बाबतीतच फक्त करुन घेऊ. सुफी संप्रदायावर मी लवकरच www.jayantpune.wordpress.com वर लिहीणार आहे त्यात आपल्याला अधिक माहीती मिळेळ.
सुफी संप्रदायाच्या मते आपल्या अध्यात्माच्या प्रवासात आपल्याला सात टप्पे ओलांडावे लागतात. या प्रवासाला ते “मार्ग” म्हणतात आणि जो हे करायचा प्रयत्न करतो त्याला सालिक म्हणतात. हा शब्द जर एखाद्या गज़लेमधे आला तर त्याचा या दृष्टीकोनातून अर्थ जरुर लावायचा प्रयत्न करायला हवा. अशा या सालिकला परमेश्वराचे ज्ञान म्हणजे “मरिफत” मिळवण्यासाठी योग्य शिकवण देणे हाच सुफींचा मुख्य हेतू आहे. या प्रत्येक टप्याला “मुक्कामात” म्हणतात. या प्रवासात आलेल्या अनुभवांना “अहवाल” तर जो मार्ग अनुसरला जातो त्याला “अतरिकन”. “फनाफिल हकीकत” म्हणजे शेवट – परमात्म्यात विलीन होणे. हे सात टप्पे कोणते ?
१ "उबदियात" म्हणजे सेवा. यात पश्चाताप होतो.
२ "इष्क" म्हणजे प्रेम. या टप्प्यात परमात्म्याची ओढ लागते.
३ "जोहद" म्हणजे त्याग किंवा निवृत्ति
४ "मरिफत" म्हणजे खरे ज्ञान. यात परमेश्वर सोडून बाकी सर्व भौतिक गोष्टींचा त्याग अभिप्रेत आहे. हे ज्ञान मिळवायचे दोन मार्ग आहेत. एक “इल्मी” म्हणजे ग्रंथ वाचून आणि दुसरा “हाली” म्हणजे ध्यान-धारणेतून.
५ "वजद" म्हणजे उन्मानावस्था. यात परमेश्वराचे ध्यान करत असता उन्माद अवस्था प्राप्त होते.
६ “हकीकत” मधे साधकाच्या आत्म्याला परमेश्वराला शरण जाण्याची महती पटते. याला म्हणतात “तवक्कुल” तोच एकमेव सत्य आहे हे उमजणे याला म्हणतात “तौहिद”
७ "वसल" म्हणजे मिलन. या टप्प्यावर साक्षात्कार होतो. यानंतर “फ़ना व बखा” म्हणजे स्वत:ला विसरुन जायचे व परमेश्वरात विलीन व्हायचे. हा श्रध्देचा उच्च बिंदू समजला जातो. याच्या नंतर परमेश्वर करेल ती पूर्व असेच समजले जाते.
मुस्लीम धर्ममार्तंडाच्या मते गायन हे निषिध्द आहे तसेच गुरुंच्या पायावर डोके ठेऊन वंदन करणे. पण सुफींनी परमेश्वराच्या स्तुती गायनाला परवानगी दिली आणि गुरुंना वंदन करायलाही परवानगी दिली. या गायनाला म्हणतात “समा” आणि वंदनाला “सिजदा”. त्या साठी त्यांनी एक युक्ती केली. सिजदा दोन प्रकारचा असतो हे सिध्द केले. एक सिजदा इबाद्ती आणि दुसरा ताज़िमी. पहीला हा परमेश्वरासाठी आणि दुसरा हा आदर व्यक्त करण्यासाठी.
कर्मठपणा हा मुळत: माणसाला आवडत नसल्यामुळे, मुसलमान राजांनी सुफी संप्रदायाला जो थोडाफार आश्रय दिला. पण तो त्यांच्या समाधानासाठी. सामान्य लोकांसाठी त्यांनी कर्मठ धर्माचीच कास धरलेली दिसते. असो. आता आपल्या गज़लकडे वळूया.
ग़ालीब हा सुफीसंप्रदायाचा होता त्या मुळे त्याच्या काव्यात गुढपणा पुरेपूर उतरला आहे. वरचा सामान्य अर्थ खरवडला की आत आपल्याला वरचे सात टप्पे दिसतात. बघा त्याच्या या आणि इतर काव्यात आपल्याला त्या दिसतात का ?
दिले नादान तुझे हुआ क्या है
आखिर इस दर्दकी दवा क्या है..
( हे माझ्या मना तुला काय झाले आहे ?
तुझ्या या वेदनांचे औषध काय आहे ?)
हम है मुश्ताक और वो बेजार,
या ईलाही ये माज़रा क्या है....
(इकडे तुला भेटण्याची मला तीव्र इच्छा आणि तू नाखूष, माझ्यावर रागावलेला,
हे परमेश्वरा हा मामला आहे तरी काय ?)
मै भी मुहमे जुबां रखता हूं
काश पुछो की मुदआ क्या है
(माझी पण मते आहेत,
पण खरा मुद्दा काय आहे ?) याच्यात फार गहन अर्थ दडलेला आहे.
जब की तुझबीन नही कोई मौज़ूद,
फिर ये हंगामा-ए-खूदा क्या है.
(जर सगळे तुझ्यातच सामावलेले आहेत तर
तुझ्या अस्तीत्वाबद्दल हा वाद कसला ?)
ये परी चेहरा लोग कैसे है
गमज़ा-ओ-इश्व-ओ अदा क्या है
(हे परी सारखे सुंदर लोक असे कसे आहेत,
त्यांच्या या गमजा आणि अदात काय विशेष आहे ?)
शिकन-ए-ज़ुल्फ-ए अंबारी क्या है
निगाहे-चष्म-ए सुरमासा क्या है?
(हे कुरळे केस आम माणसात एवढे प्रिय का ?
या सुरमा घातलेल्या डोळ्यात एवढे काय आहे ?)
सब्ज-ओ-गुल कहांसे आये है
अब्र क्या चिज है हवा क्या है..
(ही हिरवळ कुठून आली
आणि हे ढग, ही हवा कोणी जन्माला घातली ?)
हमको उनसे वफ़ासे है उम्मीद
जो नही जानते वफ़ा क्या है ?
(आम्हाला त्यांच्या प्रामाणिकपणाकडून अपेक्षा आहेत,
पण त्यांना प्रामाणिकपणा म्हणजे काय हे माहीती असायला पाहिजे ना !)
भला कर तेरा भला होगा
और दर्वेश की सदा क्या है ?
(चांगले कर्म कर, तुझे चांगलेच होईल
माझ्या दर्वेशीचे अजून काय आशिर्वाद असणार ?)(दारोदार हिंडणारे ते दर्वेशी. यांना समाजात चांगला मान असायचा.)
जान तुमपर निसार करता हूं
मै नही जानता दुंआ क्या है
(मी तर तुझ्यावर माझे प्राण अर्पण करायला तयार आहे,
जरी मला तुझा आशिर्वाद काय हे माहीत नाहीत तरी ही)
माना की कुछ नही ग़ालीब
मुफ्त हात आये तो बुरा क्या है......
(मानलं की मी काही विशेष नाही,
पण मी माझे ज्ञान तुम्हाला फुकट वाटतोय तर त्यात वाईट काय आहे ?
तुमचा तोटा काय आहे ?)
दिले नादां तुझे हुआ क्या है.......
साध्या अर्थासाठी -
साध्या अर्थासाठी -
|
गुढ अर्थासाठी ऐका -
|
आवडला हा भावार्थ तर जरूर कळवा.
जयंत कुलकर्णी.
